در سرزمين مصر قديم يكى از شرايطى كه در قباله زناشويى ذكر مى شد، اين بود كه مرد بايد از زن خود اطاعت كند. در مصر قديم زن تنها در خانه سرورى نداشت، بلكه مرد به هنگام زناشويى از تمام املاك و درآمدهاى آينده خود صرفنظر مى كرد.
در مصر قديم حتى در مسأله نامزدى و اظهار عشق حق تقدم با زن بود. در مصر قديم دختران از ده سالگى آماده ازدواج مى شدند و دختران و پسران قبل از زناشويى مى توانستند آزادانه معاشرت كنند. البته در صورتى كه خيانت زن آشكار مى شد، شوهر مى توانست بى هيچ قيد و شرطى او را از خانه بيرون كند، اما اگر زن و شوهرى به طور عادى از هم جدا مى شدند، مرد مى بايست قسمت زيادى از املاك خود را به زن بدهد.
فرمانرواى زنى كه بيش از مردان به مصر خدمت كرد!
البته در اين گزارش مجال پرداختن به سرگذشت شاهان چندين هزار ساله مصر وجود ندارد و ما تنها به نكات جالبى كه در اين زمينه وجود دارد اشاره مى كنيم.
در ميان پادشاهان قديم مصر ملكه اى هست كه در خدمتگزارى به ملت مصر بيش از ساير شاهان موفق بوده است. نام اين ملكه "حتشپسوت" است. او كه يك زن بود در عمل ثابت كرد كه جز اينكه زن است هيچگونه تفاوتى با شاهان مرد ندارد. اين ملكه بى آنكه به استبداد و خودكامگى توسل جويد امنيت و انتظام را در داخل كشور برقرار كرد بدون آنكه مملكت خسارتى ببيند، صلح خارجى را حفظ كرد. بازارهاى تازه براى تجارت مصر باز نمود. دوران فرمانروايى اين ملكه كه در صلح و صفا ودر كمال حكمت فرمان راند بيست و دو سال بود.
كشاورزى در مصر قديم
آبادانى مصر از رود نيل است اما در مصر قديم، نيل به رايگان در اختيار كشاورزان مصرى نبود زيرا تمامى زمين هاى مصر از آن فرعون بود و هيچ كس بى اجازه او نمى توانست از آن بهره بردارى كند.
در مصر قديم هر برزگرى موظف بود ماليات سالانه اى به فرعون بدهد و اين ماليات ده يك تا پنج يك محصول به دست آمده بود. اشراف و زمينداران و ثروتمندان مصرى زمين هاى پهناورى در اختيار داشتند. براى آنكه بزرگى اين املاك در نظر آيد مى گوييم كه يكى از اينگونه زمينداران ۱۵۰۰ گاو ماده داشته است. در مورد غذاى مردم مصر مى دانيم كه تنوع كامل داشته است. در يك كتيبه چيزهايى كه يك شاگرد مدرسه حق دارد بخورد ذكر شده است.
در اين كتيبه نام سى و سه نوع گوشت جانور و مرغ و چهل و هشت نوع غذاى پخته و خام و بيست و چهار نوع نوشيدنى ذكر مى شود.
ثروتمندان غذاى خود را با شراب مى خوردند و افراد كم بضاعت از شراب جو تخمير شده استفاده مى كردند.
در مجموع كشاورزان مصر زندگى سخت و محقرى داشتند و ماليات زيادى مى پرداختند.
صنعت در مصر قديم
در مصر مواد معدنى كم يافت مى شد و چون معادن مصر در نقاط دور دست قرار داشت براى سرمايه هاى خصوصى صرف نمى كرد كه به كار استخراج معادن بپردازند. به همين جهت قرن هاى متوالى استخراج معادن در انحصار دولت بود اما روى هم رفته، معادن مصر به مقدار كمى مورد بهره بردارى قرار مى گرفت.
مردم مصر در سلسله هاى نخستين طرز ساختن مفرغ را مى دانستند و در آغاز كار از آن شمشير و خود و زره مى ساختند. به مرور زمان با همين مفرغ، غلتك، قرقره، چرخ خراطى، ميخ پيچ و مته هايى كه سخت ترين سنگ ها را سوراخ مى كرد ساختند و اره هاى مفرغى آنان سنگ هاى بزرگ را مى بريد. مصريان در ساختن بناها آجر و سيمان و گچ به كار مى بردند. سفال را با لايه اى از شيشه لعاب مى دادند، با شيشه گرى آشنا بودند. مصريان در منبت كارى مهارت فراوان داشتند، كشتى ها و ارابه ها و صندليها و تخت ها و تابوت ها را به زيبايى منبت كارى مى كردند.
مصريان قديم از پوست جانوران، لباس، تيردان، سپر و صندلى مى ساختند، بر در و ديوارهاى بعضى از مقابر تمامى مراحل دباغى پوست نمايش داده شده است.
مصريان قديم با گياه "پاپيروس" ريسمان، طناب، حصير و كفش سرپايى و كاغذ مى ساختند و در صنعت ميناكارى و لعاب دادن و ورنى زدن ماهر بودند و بدين ترتيب علم شيمى را در صنعت به كار مى بردند. در كاوش هاى باستان شناسى، قطعه پارچه اى متعلق به ۴ هزار سال پيش به دست آمده است كه رشته هاى آن را بدون ذره بين نمى توان ديد، به طورى كه ظريف ترين و بهترين پارچه هاى امروز اگر با اين پارچه قديمى مقايسه شود، درشت به نظر مى رسد.
در مصر قديم، اهل صنعت از مردم آزاد بودند و البته بردگانى نيز در ميان آنان ديده مى شد اهل هر صنعت طبقه خاصى را تشكيل مى دادند و چنان مقرر بود كه پسران حرفه پدر را در پيش گيرند. جنگهاى بزرگ سبب به چنگ آوردن اسرا مى شد و با آن اسيران مى توانستند املاك وسيع را آباد كنند ، به طورى كه رامسس سوم در طول سلطنت خود ۱۱۳ هزار نفر اسير به معابد اهدا كرد.
مهندسى در مصر قديم از آنچه روميان و يونانيان مى شناختند و نيز آنچه اروپاى قبل از انقلاب صنعتى مى شناخت، برتر و بالاتر بود و تنها عصر ما بر آن تفوق دارد.
مصريان قديم براى كار كردن در زير آب از صندوق هاى شناور استفاده مى كردند و كشتى هايى داشتند به درازاى ۳۲ متر و پهناى ۱۶ متر.
مصريان چاپار (پست) منظمى داشتند، اما جز راه شاهى و نظامى كه از نيل تا فرات ادامه داشت و از غزه مى گذشت، راه مهم ديگرى نبود.
بازرگانى داخلى به طور نسبى جنبه اوليه داشت و بيشتر به صورت پاياپاى انجام مى گرفت و بازرگانى خارجى مثل زمان ما با سدهاى محكم گمركى با اشكالاتى مواجه بود.
در دنياى قديم دولتهاى خاورميانه به حمايت بازرگانى اهميت مى دادند، زيرا گمركات يكى از درآمدهاى اساسى خزانه مملكت به شمار مى رفت.
با وجود اين، بايد دانست كه مصر قديم در نتيجه وارد كردن مواد خام و صادر كردن مواد ساخته شده توانسته بود ثروت هنگفتى به دست آورد. در بازارهاى مصر قديم بازرگانان شامى (سورى و لبنانى) و كرتى (اهل جزيره كرت) و قبرسى فراوان مشغول به كار تجارت بودند و كشتى هاى فنيقى از مصب نيل تا شهرهاى پرجمعيت جنوب مصر درآمد و شد بودند.
در مصر قديم هنوز سكه در معاملات رواج نيافته بود. بدين جهت همه چيز حتى حقوق كارمندان به صورت جنس پرداخت مى شد. ماليات نيز جنس بود. رفته رفته بر اثر جهانگشايى فرعون هاى مصر فلزات گران بها در مصر رايج شد و بازرگانان بهاى اجناس خريدارى شده را با شمش طلا مى دادند.
قوانين مدنى در مصر باستان
در مصر قديم قوانين مدنى و جنايى پيشرفته بود و در مورد مالكيت خصوصى و تقسيم ارث قوانين مفصل و دقيقى وجود داشت. در موزه بريتانيا اظهارنامه اى وجود دارد كه قديمى ترين سند قانونى دنيا است. در اين اظهارنامه از طرفين دعوى خواسته شده است كه مطالب خود را به صورت كتبى تسليم دادگاه كنند. مصريان محاكم قضايى منظمى داشتند كه از دادگاه محلى شروع مى شد و به محاكم عالى پايتخت مى رسيد. در مصر قديم گاهى متهم را شكنجه مى دادند تا به حقيقت اقرار كند و در مواردى گوش يا زبان يا بينى شخص محكوم را مى بريدند.
در ضمن سوگند دروغ مجازات اعدام داشت.
تبعيد با اعمال شاقه، دار زدن، خفه كردن، سر بريدن، بر چهار ميخ مصلوب كردن و زنده زنده موميايى كردن محكوم از جمله كيفرهاى رايج آن زمان بود. ضمناً گاهى به محكوم اجازه داده مى شد كه خودش مجرى مجازات باشد و خودكشى كند.
سازمان ادارى مصر قديم
در مصر قديم سازمان ادارى منظمى وجود داشت. وزير اعظم همه كاره بود و در آن واحد سمت نخست وزيرى، رياست قوه قضاييه و خزانه دارى را عهده دار بود و جز شخص فرعون هيچ كس بر او برترى نداشت.
در مصر قديم از سالخورده ترين مردان مجلسى تشكيل مى شد كه مجمع مشاوران فرعون بود. البته فرعون اجبارى به مشاوره با آنان نداشت، زيرا فرعون و كاهنان خود را از نسل خدايان مى دانستند.
در دربار فرعون كه جنبه خدايى داشت عده زيادى از بزرگان قوم خدمتگزارى او را بر عهده داشتند. از اسناد به دست آمده معلوم مى شود كه تنها بيست نفر مأمور آرايش فرعون بودند و سر و صورت او را اصلاح مى كردند. تعدادى مأمور پوشاندن لباس بودند و گروهى مأمور عطرآگين كردن او . مراقبت از فرعون قوانين ويژه اى داشت.
علوم در مصر قديم
در مصر قديم علم رياضى پيشرفته بوده است. دليل اين ادعا آن است كه كشيدن نقشه اهرام و ساختن آن محتاج اندازه گيرى هاى دقيقى بوده است كه جز با داشتن اطلاعات وسيعى در رياضيات انجام آن ممكن نبود.
زندگى مصريان قديم به جزر و مد آب نيل بستگى داشت. لذا به اندازه گيرى دقيق نيازمند بودند و همين اندازه گيرى مبناى پيدايش علم هندسه شد.
شمارش ارقام در مصر قديم
در مصر قديم ارقامى كه براى شمارش اعداد به كار مى رفت دشوار بود. مصرى ها براى نشان دادن عدد ۱ يك خط مى كشيدند. براى ۲ دو خط و همين طور تا رقم ۹ پيش مى رفتند و براى رقم ۱۰ نشانه خاصى داشتند و رقم ۲۰ را با دو علامت ۱۰ مى نوشتند و ۹۰ را با نه علامت ۱۰ نشان مى دادند و براى ۱۰۰ علامت خاصى داشتند. عدد ميليون را با صورت مردى نشان مى دادند كه دست ها را بالاى سر به هم مى كوبد. مصريان اعداد اعشارى نداشتند و صفر را نمى شناختند.
علم نجوم در مصر قديم
چنان به نظر مى رسد كه رصدكنندگان ستارگان، زمين را همچون صندوق مستطيلى تصور مى كردند كه در گوشه هاى آن كوه ها قرار دارند تا آسمان را نگه دارند.
در آثار مصر قديم هيچ اشاره اى به كسوف و خسوف نيست. در اين خصوص از معاصران خود در بين النهرين عقب تر بوده اند.
با وجود اين مصريان قديم مى توانستند روز بالا آمدن آب نيل را پيشگويى كنند. كاهنان اطلاعات نجومى خود را از علوم سرى مى دانستند و نمى خواستند رموز آن بر توده مردم آشكار باشد.
مصريان قديم قرن هاى متوالى حركت سيارات را در آسمان تحت نظر داشتند و آنها را ثبت مى كردند به طورى كه جداول زيج آنان چند هزار سال زمان را شامل مى شد.
مصريان قديم ستارگان ثابت و سيار را از هم تشخيص مى دادند.
با همين ملاحظات و مشاهدات بود كه مصريان تقويم را وضع كردند و اين پديده بعدها به عنوان بزرگترين هديه آنان به جامعه بشرى در تاريخ ثبت شد.
علم پزشكى در مصر قديم
بزرگترين افتخار مصر قديم علم پزشكى آن است. طبابت مصرى كه به وسيله كاهنان آغاز شد ، در آغاز صورت سحر و جادو داشته است. رفته رفته پزشكى مصر از حالت سحر و جادو درآمد و پزشكان و جراحان و متخصصان در آن رشته پيدا شدند.
در مصر قديم گروهى از پزشكان متخصص در مامايى و بيمارى هاى زنانه بودند، بعضى ديگر متخصص سر و گروهى تنها چشم را معالجه مى كردند.
شهرت اين پزشكان در حدى بود كه كوروش كبير يكى از آنها را به امپراتورى ايران دعوت كرد. از مصر قديم طومارى وجود دارد كه در آن از ۴۸ نوع جراحى سخن به ميان آمده است. از تحقيقات انجام شده برروى موميايى ها و پاپيروس هاى به جا مانده معلوم مى شود كه مردم مصر دچار بيمارى هاى مختلف از قبيل سل ستون فقرات، تصلب شرايين، سنگ كيسه صفرا، آبله، فلج اطفال، كم خونى، التهاب مفاصل، صرع، نقرس، آپانديسيت و ... بودند.
چرك كردن لثه و كرم خوردگى دندان كه در موميايى هاى قديم اثرى از آنها نيست در اجساد موميايى شده دوره هاى بعد وجود دارد.
در يكى از پاپيروس هاى باقيمانده از مصر قديم كه مربوط به ۳۸۵۰ سال پيش است نام ۷۰۰ دارو براى شفاى بيمارى هاى مختلف وجود دارد و در ميان آن داروها چيزهاى شگفت انگيز ديده مى شود مانند: خون سوسمار، گوش و دندان گراز، گوشت و پيه گنديده، مغز سر لاك پشت و ...
تعليم و تربيت در مصر قديم
كاهنان مصرى مقدمات علوم را در مدارسى كه وابسته به معابد بود به فرزندان خانواده هاى ثروتمند مى آموختند و هدف اين كار تربيت منشى هايى براى دستگاه هاى دولتى و ادارى مملكت بود و يكى از كاهنان منصبى داشت كه معادل وزير آموزش و پرورش امروزى بود. در پاپيروس هاى قديمى اين جملات نشانه توجه مردم مصر قديم به آموختن و مطالعه است:
ـ هيچ چيز گرانبهاتر از علم نيست
ـبدبختى در آن است كه شخص سرباز باشد يا كشاورز، سعادت در آن است كه آدمى در هنگام روز كتابى به چنگ آورد و شب هنگام به مطالعه آن بپردازد.
از مصر قديم دفاترى دردست است كه آموزگاران در حاشيه آن دفاتر غلط هاى شاگردان را اصلاح كرده اند.
مصريان قديم بر روى پاره هاى سفال يا سنگ هاى آهكى مى نوشتند و بيشتر آنچه مى آموختند مربوط به مسائل بازرگانى بود، زيرا مصريان قديم بيش از هرچيز اهل داد و ستد بودند و البته ضمن تعليم، توجه شديد به فضيلت و تقوا داشتند.
در يكى از دفترهاى بازمانده از مصر باستان چنين آماده است: "وقت خود را به هوس و آرزو ضايع مكن كه چون چنين كنى عاقبت بدى خواهى داشت. كتابى را كه دردست دارى با دهان بخوان و از كسى كه از تو داناتر است نصيحت بپذير. "
در پاپيروس ديگرى كه به جامانده آموزگار اظهار تأسف مى كند كه "شاگردان سابق او به اندازه اى كه آبجو دوست دارند به كتاب علاقه ندارند."
در مدارس مصر قديم وقتى دانش آموز به كلاس هاى بالاتر مى رسيد حق داشت از كاغذ پاپيروس استفاده كند. براى ساختن كاغذ پاپيروس ساقه پاپيروس را رشته رشته مى كردند و آن رشته ها را از چپ به راست برروى يكديگر قرار مى دادند و مى فشردند. مصريان قديم براى ساختن مركب رنگ سياه فاسدنشدنى را با كمى آب و صمغ گياهى مخلوط مى كردند و قلم نى به كار مى بردند. مصريان با همين آلات و ادوات بود كه نخستين آثار ادبى جهان را به وجود آوردند.
در مصر قديم خط نويسى در آغاز به شكل صورت نگارى بود. يعنى براى نوشتن هرچيز شكل آن را رسم مى كردند. از آنجا كه بعضى از معانى مجرد را نمى توان با تصوير مجسم كرد كم كم صورت نگارى به "مفهوم نگارى" مبدل شد. مثلاً سرشير نماينده بزرگى و تسلط بود، زنبور علامت سلطنت به شمار مى رفت. قورباغه تازه از تخم درآمده نشانه چند هزار بود.
البته اين كار با اختراع حروف الفبا گامى چند فاصله داشت. ً به مرور زمان ۲۴ حرف ساخته شد كه همراه با تجارت مصر و فنيقى ها به همه كشورهاى اطراف مديترانه انتقال يافت و بعد از آن از راه يونان و روم در سراسر جهان پراكنده شد و به صورت ميراثى درآمد كه كشورهاى مشرق زمين براى فرهنگ جهان باقى گذاشتند.
در سال هاى بعد به مرور زمان نوعى خط براى تندنويسى و نوشته هاى عادى نيز پيدا شد و بعد از آن خط هيروگليفى با نقوش مقدس را تنها براى نوشتن كتيبه ها و آثار ساختمانى به كار مى بردند و بدين ترتيب خط مصرى تكامل يافت و آن گونه ديگر از خط نويسى ساده تر معمول شد كه در نوشتن دقت كمترى لازم داشت.با وجود اين مصريان بر بناهاى عظيم خود با اصرار هرچه تمام تر همان علامت هاى باشكوه هيروگليفى قديم را نقش مى كردند.