از آنجايى كه فرداى جامعه با كودكان امروز شكل مى گيرد، پس تعهد سنگينى بر دوش ماست تا روح و روان كودك را به بهترين وجه ممكن پرورش داده و سلامت و كارآيى او را به حد اعلاى ممكن اعتلا بخشيم.
جهت اطمينان از توفيق در امر تغذيه كودكان، بايد تغذيه انحصارى با شير مادر را در دقايق اول عمر شروع كرد و تا پايان ۶ ماهگى ادامه داد. از ۶ ماهگى با وجود اينكه هنوز غذاى اصلى شيرخوار، شير مادر است، براى تكامل بهتر جسمى _ روانى و اجتماعى وى بايد غذاى كمكى را شروع كرد.كودكان در آغاز خوردن غذاهاى جامد و سفت قيافه كاملاً مضحك و رقت بارى به خود مى گيرند، بينى و پيشانى خود را به طرز خاصى به هم مى كشند كه در واقع اين عكس العمل طفل قابل سرزنش نيست بنابراين در ابتدا غذاى كمكى بايد سالم و مناسب، كم حجم و پرانرژى باشد، بايد غلظتشان كمى بيشتر از شير مادر باشد و به تدريج بر مقدار غلظت و تنوع آن افزوده شود.
دلايلى كه پايان ۶ ماهگى بهترين زمان شروع تغذيه تكميلى مى باشد، اين است:
۱ _ ذخيره آهن بدن شيرخوار: كه در ۳ ماهه آخر جنينى ذخيره كرده بود در حوالى ۶ ماهگى به حداقل مى رسد بنابراين لزوم تغذيه تكميلى به چشم مى خورد.
۲ _ دستگاه گوارش شيرخوار كه آمادگى لازم براى پذيرش غذاى نيمه جامد را پيدا مى كند.
۳ _ از ۶ ماهگى كودك توانايى گردن گرفتن و نشستن را پيدا مى كند، رفلكس بيرون راندن غذا از دهان را از دست مى دهد، دندان ها يش شروع به رويش نموده و حركات دست و انگشتانش هدف دار مى شود.
اما اين لزوم شروع غذاى كمكى در ۶ ماهگى در مورد زودتر شروع كردن نيز داراى خطراتى است از قبيل:
۱- احتمال ابتلا شيرخوار به اسهال زياد مى شود، كه به دليل تكامل نيافتگى دستگاه گوارش شيرخوار است.
۲ _ گنجايش معده شيرخوار كم است، غذاى كمكى باعث مى شود كه جايگزينى با يك وعده شير مادر صورت گيرد و رغبت نوزاد به مكيدن پستان كم شود، در نتيجه كمتر مكيدن، شير كمترى ترشح مى شود و در نتيجه كمتر بودن انرژى دريافتى از مواد غذايى نسبت به شير مادر موجبات سوءتغذيه و عدم رشد كافى كودك فراهم مى شود.
۳ _ احتمال بروز آلرژى و حساسيت بيشتر مى شود، زيرا هر قدر كودكان در موقع دادن اولين غذاى جامد بزرگتر باشند، شانش ابتلا به آلرژى و حساسيت در آنها كمتر خواهد بود.
دير شروع كردن غذاى كمكى نيز خالى از اشكال نيست و توانايى هاى جسمى شيرخوار نيز در حدود ۵ تا ۶ ماهگى دچار تغييراتى مى شود كه شيرخوار را مستعد دريافت غذاى كمكى مى كند. عمل جويدن به صورت حركات عمودى فك شروع مى شود و در نتيجه كودك مى تواند غذاهاى غليظ تر از شير مادر را كه داراى تكه هاى كوچك است با حركات عمودى فك و نشستن بدون نياز به حمايت شروع كند.اما نكته اى كه بسيار حائز اهميت است جديد بودن غذايى به جز شير مادر است و در زمانى كه كودك با شرايط جديد وفق پيدا مى كند صبور بودن مادر بيش از هر چيزى حائز اهميت است.زيرا خود غذا، مزه و طعم آن، شكل آن، به كار بردن قاشق براى خوردن و... برايش جديد و تازه است و بنابراين نبايد مورد سرزنش واقع شود.به خاطر داشته باشيد زمانى كه كودك قادر به نشستن است او را بنشانيد و اگر هنوز كاملاً قادر به نشستن نيست او را در بغل بگيريد.هيچ وقت در حالى كه دراز كشيده است به او غذا ندهيد. سعى نكنيد تند تند قاشق پر از غذا را داخل دهانش ببريد و به او اجازه دهيد خودش تصميم بگيرد.به اجبار يا زودتر از موقع غذا دادن به شيرخوار او را ناخشنود كرده و تجربه تلخى از غذا در ذهن وى به جا مى ماند.شروع تغذيه تكميلى مى تواند به شكل زير باشد:
 

شش ماهگى
در شش ماهگى طفل بايد از شير مادر به هر ميزان كه تمايل دارد استفاده كند در هفته اول شش ماهگى شروع غذاى كمكى با فرنى آرد برنج (كمتر آلرژى زا است) كه از يك قاشق مرباخورى در روز شروع شده و به ۱۱-۱۰ قاشق در پايان هفته مى رسد.
هفته دوم و سوم و چهارم: جايگزينى حريره بادام با فرنى مجدداً از يك قاشق مرباخورى شروع كرده و به تدريج دفعات را تا ده قاشق اضافه مى كنيم بنابراين هفته دوم يك تا ده قاشق مرباخورى فرنى يا حريره بادام توصيه مى شود.
 

هفت تا هشت ماهگى
هفته هاى اول ماه هفتم: ابتدا در ادامه تغذيه قبلى سوپ را هم وارد برنامه غذايى كودك مى كنيم، به همان ترتيب كه ذكر شده از يك قاشق مرباخورى شروع كرده و به تدريج افزايش مى دهيم. در تهيه سوپ مى توانيد از گوشت بدون چربى (به اندازه يك قوطى كبريت)، برنج يك قاشق و هويج استفاده كنيد.در ادامه مقدار فرنى و آرد برنج در پايان هشت ماهگى به حدود سه _ پنج قاشق غذا خورى رسيده و كودك قادر به خوردن دو _ پنج قاشق پوره سبزيجات نظير پوره هويج، سيب زمينى، نخودفرنگى است كه مى توان اين مواد را به سوپ او اضافه كرد.سبزى هاى خرد شده و پوره شده مقاديرى از كربوهيدرات، ويتامين A و ويتامين C را فراهم مى كنند. شير نيز ماده اى است كه مى شود به پوره سبزيجات اضافه كرد. گوشت هاى پوره شده و له شده نيز كه كاملاً بدون چربى است منبع بسيار مهمى از پروتئين و آهن هِم (Hem) است كه بهترين نوع جذبى آهن است.ماست نيز ماده غذايى بسيار مفيدى است كه همراه با سوپ ها مى توانيد به تدريج وارد برنامه غذايى كودك كنيد.اينجاست كه در هفته هاى اول ماه هشتم تخم مرغ را وارد برنامه غذايى كودك مى كنيم البته صرفاً "زرده تخم مرغ" كه كاملاً آب پز شده باشد (براى جلوگيرى از ورود انگل سالمونلا به بدن نوزاد) و از دادن سفيده تخم مرغ تا قبل از يك سالگى به دليل ايجاد آلرژى صرف نظر كنيد.
زرده تخم مرغ را از يك نخود در روز اول كه با شير مادر يا كمى آب جوشيده نرم شده باشد، شروع مى كنيم و در طول ده روز به يك زرده كامل مى رسانيم.
 

هفته هاى پايانى ماه هشتم
مى توان از سبزى هاى نشاسته اى پوره تهيه كرد و به جاى فرنى در وعده صبح يا عصر به كودك داد، علاوه بر اين به دليل افزايش نياز كالريكى كودك به خصوص در شيرخوارانى كه رشد آنها كافى نيست مى توان به غذا ها (سوپ ها و پوره ها) مقدارى "كره" يا "روغن مايع" اضافه كرد. همچنين همراه با سوپ مى توان از ماست به ميزان سه - چهار قاشق مرباخورى استفاده كرد.
 

ماه نهم
در ماه نهم افزودن حبوبات را به غذاى شيرخوار شروع مى كنند كه معمولاً از عدس و ماش كه هضم بهترى دارد شروع مى كنند (كه منابع بسيار عالى از پروتئين و مواد معدنى به شمار مى آيند). استفاده از جوانه هاى آنها هم در سوپ مى تواند سودمند باشد. البته بايد اين نكته را به خاطر داشته باشيم كه قبل از استفاده از حبوبات حتماً بايد آنها را خيس كرد و آب آن را عوض كرد. در مورد لوبيا چيتى و قرمز بهتر است پوستشان راهم جدا كنند و سپس به سوپ اضافه كنند.
در اين ماه مى توان آب ميوه ها را وارد برنامه غذايى شيرخوار كرد كه توصيه مى شود "آب سيب" اولين آب ميوه اى باشد كه به شيرخوار داده مى شود.آب مركبات (پرتقال، ليمو شيرين، ليمو و...) را هرگز قبل از يك سالگى به شيرخوار ندهيد و از ميوه هاى خانواده توت ها، گيلاس، آلبالو، كيوى و خربزه نيز به دليل ايجاد آلرژى توصيه نمى شود. آب ميوه ها بهترين منابع تامين ويتامين ها به خصوص ويتامين C و ويتامين هاى گروه B به شمار مى آيند، مواد معدنى بسيار مفيدى مانند پتاسيم، منيزيم، كلسيم و ديگر مواد معدنى و ويتامين ها بسيار ضرورى براى سلامتى شيرخوار به شمار مى آيند.
 

در پايان نه ماهگى
كودك قادر به مصرف ۵ تا ۹ قاشق غذاخورى در ابتدا و بعداً در حدود سه چهارم ليوان فرنى يا حريره بادام است. به مرور غذاى صاف شده را بايد حذف كرد و غذاى ريز و قطعه قطعه شده و خوب پخته شده را به شيرخوار داد.اگر به طفلى هرگز اجازه داده نشود با انگشت غذا بخورد، ممكن است بعدها علاقه اى به خوردن غذاى خود با قاشق پيدا ننمايد.كم كم گوشت صاف شده كم مى شود و حدوداً ۳۰ تا ۶۰ گرم گوشت پخته از انواع گوشت سفره به غذاى كودك اضافه مى شود و مى توان از خود ميوه هاى مجاز به جاى آب ميوه استفاده كرد. مثلاً از سيب و موز شروع كرد. ميوه مورد نظر بايد كاملاً رسيده و شسته باشد و بعد از جدا كردن پوست و هسته آن ميوه را با پشت قاشق كاملاً نرم كرده و سپس به شيرخوار داد و به تدريج مى توان بر مقدار ميوه كودك افزود.در اين ماه مى توان از خرماى رسيده كه پوست و هسته آن جدا شده باشد به عنوان دسر به كودكان داد (خرما هميشه جزء ميوه هاى تازه محسوب مى شود و مقدار زيادى ويتامين A و آهن و ديگر مواد معدنى را دارد) كه براى رشد و نمو كودك ضرورى است، همچنين حاوى ويتامين هاى B1 ، B2 و ويتامين B3 يا PP است.همچنين بايد كودك را با غذاهايى كه مى شود با دست گرفت مانند: بيسكويت، نان برشته، تكه هايى از سيب زمينى و يا هويج پخته آشنا كرد.گاهى اوقات بچه دوست دارد كه يك تكه استخوان خالى مرغ را به لثه يا دندانش بكشد و با اين كار راضى مى شود، اجازه اين كار را به او بدهيد.
 

در دو هفته پايانى ماه دهم و ماه هاى يازدهم و دوازدهم
علاوه بر مصرف سوپ حاوى سبزيجات مجاز، حبوبات يا برنج و گوشت مى توان از "گوشت ماهى" كه تيغ آن كاملاً گرفته شده باشد همراه با كته نرم استفاده نمود.از آنجايى كه بناى عادات غذايى بين يك تا دو سالگى پى ريزى مى شود. اگر تغذيه كودك مناسب با نياز آن نباشد، كودك دچار سوءتغذيه خواهد شد.از اين رو به مرور بايد سليقه كودك را با تنوع بخشيدن به نوع غذاهاى دريافتى متنوع كرد تا از انواع گروه هاى غذايى استفاده كند.در اين زمان مى توان كودك را با غذاى سفره آشنا كرد ولى بهتر است غذاى كودك نسبت به غذاى سفره از نظر چاشنى متفاوت باشد و افزودن نمك و شكر را به غذاى كودك توصيه نمى كنيم، حتى شما را از انجام اين كار منع مى كنيم.در پايان بهتر است تا شما را با مواردى كه در بهبود تغذيه كودكانتان موثر است آشنا كنيم:
۱-فعاليت و تحرك در كودكان فاكتور تعيين كننده اى براى اشتهاى آنها به شمار مى آيد، چنانكه كودكان فعال تر نسبت به آنهايى كه از آرامش بيشترى برخوردارند بيشتر تحت تاثير رنگ، بو،طعم و مزه غذاها قرار مى گيرند.
۲-قبل از غذا، شيرينى و مواد شيرين كننده به كودك ندهيد، زيرا اين قبيل مواد تنها اشتهاى كودك را كم مى كند.
۳-اگر تمايل به مصرف غلات خشك آماده مصرف (غذاى تكميلى آماده) وجود دارد از انواع غنى شده با آهن استفاده كنيد كه در واقع هر ۳ قاشق غذاخورى آنها حاوى تقريباً ۵ ميلى گرم آهن است.
۴-بهتر است غلات را بدواً با شير مخلوط كنيد و رقيق تر از آنچه در پشت جعبه آن نوشته شده است، درست كنيد تا بيشتر به شير شباهت داشته باشد.
۵-استفاده از ميوه ها و سبزى هاى تازه هميشه اولين و آخرين توصيه سالم زيستى در هر سنى به خصوص در كودكان است كه از نظر دستگاه گوارش در محدوده بسيار حساس ترى قرار دارند.
۶-سبزى ها بايد در آخر پخت به سوپ اضافه شود. در ظرف به خاطر حفظ ويتامين ها گذاشته شود و حتماً آب سبزيجات مصرف شود، پتاسيم يكى از مواردى است كه به راحتى در آب حل شده و نكات ذكر شده از راه هاى هدر رفتن آن است.
۷-بهتر است كه كرفس و لوبيا سبز را اول پخته و بعد به سوپ اضافه كنند. سبزيجاتى مثل اسفناج تا قبل از يك سالگى منع مصرف دارد.
۸-عسل از ديگر مواردى است كه تا قبل از يك سالگى به هيچ وجه توصيه نمى شود و دليل آن وجود اسپوربوتوليسم بوده كه قادر به ايجاد مسموميت هاى شديد در شيرخواران است و به هيچ وجه توصيه نمى شود. پس از يك سالگى نيز مصرف انواع مواد پاستوريزه توصيه مى شود.
۹-آب مركبات تا قبل از يك سالگى توصيه نمى شود و آب سيب اولين موردى است كه بايد در تغذيه تكميلى در نظر گرفته شود.
۱۰-از ديگر مواد آلرژن مى توان به سفيده تخم مرغ اشاره كرد زيرا توليد حساسيت و آلرژى مربوط به سفيده تخم مرغ است و تا يك سالگى فقط مصرف زرده تخم مرغ توصيه مى شود، زيرا تركيبات آهن تخم مرغ در زرده آن مى باشد، دقت در خوب پخته شدن زرده را توصيه مى كنيم (حدود ۱۵-۱۰ دقيقه) زيرا توليد آلرژى را بسيار كاهش مى دهد (به دليل دناتوره شدن آلرژن ها).
۱۱- از ديگر ميوه هايى كه تا قبل از يك سالگى توصيه نمى شود عبارتند از:كيوى،توت ها(توت سفيد،توت فرنگى، تمشك)، خربزه، آلبالو و گيلاس.
۱۲ _ در صورت تمايل به استفاده از موز بايد كاملاً رسيده باشد، بدين معنى كه لكه هاى سياهى روى پوستش وجود داشته و مغزش مختصرى تيره رنگ شده باشد، با چنگال آن را كاملاً له كنند و اگر لازم باشد با شير مخلوط و بعد به شيرخوار بدهند.
۱۳ _ اضافه كردن كره يا روغن هاى مايعى نظير روغن زيتون را در رابطه با كودكانى كه به سختى وزن اضافه مى كنند، توصيه مى شود.
۱۴ _ تاكيد اساسى وجود دارد مبنى بر اينكه هرگز از لبنيات كم چرب يا چربى گرفته شده استفاده نكنيد زيرا كودكان احتياج مبرمى به ويتامين ها و مواد معدنى دارند كه يا در چربى محلول بوده يا استفاده از آنها مستلزم وجود چربى براى جذب است.
۱۵ _ محدوديت و حذف استفاده از غذاهاى كنسروى و قوطى شده و يا غذاهايى كه تحت فرايند قرار گرفته اند مثل سوسيس و كالباس و كنسروهاى مواد غذايى و... را توصيه مى كنيم.
۱۶ _ چيپس، پفك، نوشابه هاى صنعتى و انواع تنقلات حاوى نمك، چربى هاى اشباع شده و مضر نه تنها به جز كالرى هيچ ارزش تغذيه اى ديگرى ندارند، بلكه در درازمدت مشكلات تغذيه اى و كاهش اشتها و تغيير سليقه كودكان از سمت غذاهاى سالم به سمت غذاهاى پرادويه و بى خاصيت را زياد مى كند، چنانچه در بيشتر كشورهاى توسعه يافته مصرف پفك براى كودكان زير ۲ سال ممنوع است.