همچنان كه وارد هزاره جديد ميشويم، ويروس ازبين برنده سيستم ايمني بدن انسان يا همان HIV به ايفاي نقشي بـرجستـه در بـه خـطر انـداختـن سـلامتي بشر در سراسر جهان ادامه مي دهد. آمـارهـاي ارائـه شـده اخـير از سوي  سـازمـان مـلل نـشان ميـدهـد كه تقريبا 34 ميليون نفـر از مردم جهان به اين بيماري مبتلا هستند و هر ساله تعـداد 5.6 ميلون نفر به اين مقدار افزوده ميگردد. فاجعه انساني مربوط به ايدز بي مانند است.

بيشتر موارد راه هاي انتقال ويروس HIV ميـتـواند بـه طرق مخـتلف بـه  رفـتـار بشر مربوط گردد؛ مانند مواد مخدر و فعاليتهاي جنسي. درحالي كـه ايـنگونه رفتارها در بـرخي از جوامع رواج بسياري يافته است، اغلب آنها را مي تـوان بــا آموزش و مشاوره منـاسب تـغيـير داده و يا اصـلاح نـمـود.  چـندين كشور از قبيل تايلند و اوگاندا توانسته اند با سعي بسيار در اين زمينه با موفقيت ميـزان انتشار ايــن بـيـماري را كاهش دهند.

در كشـور آمـريـكـا بـا ايـنكه رفتارهاي مخاطره انگيز در برخي از گروه ها هـمانـنـد مــردان همجنس گرا بطور قابل توجـهـي كـاهش يـافـتـه اسـت، گزارشهاي اخير حاكي از طغيان مجدد بيماري ايدز ميباشند. اين تجديد فعاليت قطعا بصـورت چند عاملي بوده و بخشي از آن بدليل حمايت عمومي و سياسي متزلزل مي باشـد. روشـهـاي مـبـارزاتي عـمــده ماننده تلاشهـاي آمـوزشـي "روابط جنسي ايمن تر"، ترويج كاندوم و برنامه هاي تعويض سوزن سـرنگ براي تغيير دادن رفتارها در طول زمان داراي نتايجي متغير و متناقض بوده است. بعلاوه توان بالقوه پزشكان ( يا متخصصان باليني ) در جهت تاثير گذاري بر اعمال و رفـتار بـيـماران، متاسفانه عمدتا فراموش شده است. برخلاف كشيدن سيگار، كـه مـا نقشي شناخته شده در انجام تلاش براي ممانعت از سلامتي عمومي ايفا مي كنـيم، مشاوره و اطلاع رساني درباره پيشـگيـري از ايـدز در كـمـتـر از يـك درصـد مـوارد مـراجعه بـيـماران بـه پـزشـك عـمومي خـود ارائـه مي گردد. درنهايت، دستيابي علم پزشكي به معالجات جديد، كه باعث حفظ جان و سلامتي و جلوگيري از ابتلا به بسياري از بيماري هاي ويروسي مي شود نـيـز مـمـكن اسـت تـرس از دچـار شـدن به ايدز را كاهش دهد. متـاسـفانه اين روشهاي درماني براي همه جواب نداده، انجامشان مشكل بوده و منوط به داشتن پتانسيل پاد زهري و عوارض بلند مدت خواهد بود.

از آنجايي كه احتمال توليد يك دارو و يا واكسن در آينده نزديك كم مي باشد، تلاش براي كاستن بيماري مسري ايدز بايد به عـنوان هدفي اوليه بر پيشگيري از اين بيماري تمركز يـابد. پــزشكان و  ارائه كنندگان اقلام بـهداشتي بايد نقش عمـده اي در ارائه مشـاوره و اطلاع رساني هاي پيشگيرانه ايفا نمايند. براي پزشكان مهم است كه بدانند پيشگيري از ايدز نيازي به مهارتهاي مشاوره اي و مداخلات روانشناختي گسترده ندارد. پيشگيري بـعنوان بخشي از آموزش سلامتي روزمره بوده و با تشخيص و سنجش ريسك و فراهم آوردن اطلاعات ميتوان رفتارهاي پرخطر را اصلاح نمود.

چه افرادي در معرض خطر ابتلا به اين بيماري قرار دارند؟

تنها در كشور آمريكا، گفته ميشود بيش از يك ميليون نفر مبتلا به ايدز بـوده و هر ساله از 40 تا 80 هزار نفر به اين تعداد افزوده مي گردد. بطور قابل توجهي ملاحـظه شد كه در بـيـن مـردان هـمـجنس گرا و معتادان تزريقي همچنان كه بيماري مسري ايدز گـستـرش يافته، گروههاي در مـعـرض خـطـر و راه هـاي انـتـقـال تـغـيير يـافـته است. زنان، جوانان و نـوجـوانـان و اقــليتهـاي نژادي سريع ترن جمعيت درحال گسترش مبتـلا بـه ويـروس ايـدز بشمار مي روند. در ايران پيش از اين الگوي انـتـقـال، بيماري معتادين تزريقي محسوب مي شد، اما اكنون اين الگو به رفتارهاي پرخطر جنسي مبدل گشته است.

با اينكه زماني تعداد مبتلايان در بين آنها اندك بود، جوانان و زنــان نـوجوان 20 درصد كل تعداد بيماران آلوده را در سراسر جهان تشكيل مي دهـنــد. مهمترين و سريعترين عامل انتقال ويروس HIV از طريق رفتارهاي مخاطره انگيز جنسي ميباشد. در حاليكه  بصورت سنتي در مراكز شهـري متمـركـز شـده، مـوارد بـيـماري بتـدريج به حومه شهرها درحال انتقال ميباشد.

بنابراين در جواب سؤال، "چه افرادي در معرض خطر اين بيماري قرار دارند؟" در يك كلمه-همه! پزشكان فرض را بـر اين ميگيرند كه تمامي بيمارانشان -- نوجوانان و جوانان -- در معرض خطر ابتلا قرار دارنـد. آنـها از هـر كـدام سـؤالاتي خاص درباره رفتارهاي جنسي و رفتارهاي پر خطر ديگر پرسيده، و بر اين اساس مشاوره و آموزش خود را ارائه مينمايند. تصور اينكه فردي در خطر ابتلا قرار ندارد، يك عمل خطرناك و گمراه كننده است.

پيشگريري از HIV و رفتارهاي جنسي

به منظور ارائه مشاوره و آموزش مؤثر در مورد ايدز، يك پزشك ابتدا بايد بتواند از سابـقـه و گـذشته جنـسي فـرد به صـورتي جـامع و فراگير آگاهي حاصل نمايد. اين هدف زماني عملي مي گـردد كه مباحث مربوط به مسائل جنسي براحتـي مـطرح شـده، تـفـاوتهاي فردي محترم شمرده شده، از واژه هاي عاميانه قابل فهم توسط همه بيماران استفاده شده و سؤالاتي واضح در مورد رفتـارهـاي بـخصوص پرسيده شود - نه اينكه فقط سؤال شود، "آيا روابط جنسي داشتي؟"

پرهيز
با تك تك افراد بايـد مـحـدوده اي از گـزيـنـه هـاي جنسي در رابطه با انتقال ويروس HIV و رفتارهاي پر خطر به بحث گذارده شود -- از قبيل پرهيز. هـمه مردم (بخصوص نوجوانـان) بـايـد در تـصميمشان بـراي خـودداري از روابـط جـنـسـي حمـايـت شــونــد. بـا ايــن حـال بسياري از افراد جوان داشتن روابط جنسي را انتخاب ميكنند. راهكار پيـشگيـري از HIV كه صرفا بر اساس پرهيز باشد، گزينه اي گمراه كننده و غير واقعي است. بنابـرايـن بـايـد همه با پيامهاي غير قضاوتي كه بر رعـايـت مسـؤليـتهاي شخصي براي محافظت از HIV تاكيد دارد، راهنمايي و هدايت شوند. بخـصوص، بـا ايـنكه راهبرهاي روابط جنسي ايمن در گـذشتـه بر مـحدود نمودن تعداد شريك هاي جنـسي و دوري از اشخاصي كه احتمال ابتلا به ويروس ايدز در آنها وجود دارد تاكيد مي شد، بـه نـظر بـرخي پـزشكان مسائل تر عبارتند از:

• از خـود بوسيله اسـتـفـاده از كـانـدومـهاي لاســتيكي و بندهاي دندان مناسب و مستحكم محافظت نماييد
• خود را به فعاليتهاي جنسي كم خطر تر محدود كنيد

اشخاصي كه بـه لاسـتيك حساسيت دارند ميتوانند كاندومهاي پلي اورتان را بكار ببرند. نحوه استفاده صحيح و مناسب از كاندوم بايد آموخته شود. استفاده نادرست از كاندوم ممكن است باعث پارگي آن شده و عـلاوه بـر بـارداريـهـاي نـاخـواسته، مـنـجـر به انتقال بيماري ايدرز گردد.

مباني HIV
ويروس HIV از طريق عمل جـنسي با در مـعـرض قـرار گـرفتـن غشـاءهـاي مـخـاطي آلت تناسلي مرد، دهان، مهبل و مقعد با مني مبتلا به ويرس ايدز، پيش انزال، ترشـح هـاي مـهبـلي يـا خـون انـتـقال مـي يـابد. چنين راه انتقال ويروس HIV غير قابل پيش بــيـنـي ميباشد. بعبارت ديگر شخصي ممكن است با يكبار عمل جنسي مبتلا شـود، و شخص ديگري چندين بار روابط جنسي داشته باشد و هرگز مبتلا نگردد. به عـلاوه، تعيين درصد احتمال ابتلا هنگام رفتارهاي جنسي خاص قابل برآورد نميباشد. فقط مي توان در مورد هر رفتار، از واژه هاي پرخطر و كم خطر استفاده نمود.

اعمال كم خطر و پر خطر
استمناء متقابل، نوازش و بوسيدن پايين ترين خطر را دارا ميباشند. مقاربتهاي مـهبلي و مقعدي محافظت نشده (بدون كاندوم) بطور واضح پر خطرترين اعمال جنسي هستند. پزشكان سعي نموده اند كج فهمي هاي متداول را برطرف نمايند -- از قبيل اينكه مردان از طريق مقاربت مهبلي يا مقعدي دچار HIV نميشوند. اين واضح است كه صحيح نمي باشد. شايد بزرگترين محدوده خاكستري در ذهن افراد در خصوص انتقال جنسي HIV از طـريـق سـكس دهـانـي بـاشد. انـتقال ويروس ايدز بر اثر سكس دهـانـي ثـابـت شـده و اطلاعات جديد نشان مي دهند كه سكس دهاني بيشتر از آنچه كه قبلا تصور مي شد ميتواند خطرساز باشد. بنابراين، با اينكه در گذشته مباحثاتي راجـع بـه مـيـزان خـطرات سكس دهاني وجود داشته است، موضوع استفاده مناسب از كاندومهاي لاستـيـكي و بندهاي دنداني در حين سكس دهاني بسيار حائز اهميت ميباشد.

پيشگيري از HIV و مواد مخدر

يك سوم مبتلايان به HIV گفته مي شود كه معتادان تزريقي هسـتـنـد. ايـن آمار شامل تـعـداد افـرادي كـه هـم زمـان با اعتياد به مواد مخدر (تزريقي و غير تزيرقي) يـا الـكـل، از طريق رفتارهاي پر خطر جنسي دچار HIV مي شوند، نميـگردد. افرادي كه آلوده به مواد مخدر هستند بايد نكات زير را رعايت نمايند:

• پرهيز كلي از مصرف مواد مخدر
• مراجعه به برنامه هاي درمان و ترك اعتياد
• استفاده از سرنگهاي تميز و خودداري از بكارگيري شراكتي سرنگ
• دوري از ارتباط جنسي خطرناك يا هر نوع عملي كـه ديـگران را در مـعـرض خـطــر قرار دهد.

متاسفانه اين هدف هميشه عملي نمي شوند. بيماران خيلي اوقات مـايـل يـا قـادر بـه تغيير دادن اعمال و رفتار، پـذيـرش درمـان يــا دستـيابي بــه خـدمات بـكارگيري روشهاي مناسب نيستند. از آنجايي كه اين سناريو اغلب تكرار ميشود، راهبرد پيشگيري از HIV بيشتر شبيه يك مدل كاهش آسيب مي بـاشـد. اين مدل مي پذيرد كه استفاده از مواد مخدر وجود داشته و اتفاق مي افتد، امـا ســعي در به حداقل رساندن پي آمدهاي مضر آن رفتار مي نمايد.

مباني HIV در خصوص مصرف مواد مخدر
اولين قدم آموزش صحيح است.درمورد بيماراني كه مرتبا از مواد مخدر تزريقي استفاده مي كنند نيز نحوه انتقال را شرح ميدهيم -- ويروس HIV هنگـامي از طـريق مصرف مواد منتقل مي شــود كه خون يا ديگر مايعات بدن از يك فرد مبتلا به شخصي كه هنوز مبتلا نشده انتقال يابد. بايد دانست كه سوزنها يا سرنگهـاي مشـتـرك متداول ترين راه انتقال بيماري ايدز در بين معتادان تزريقي محسوب مي گردد. آـنها بايد از چنين رفتارهاي جدا پرهيز كنند. براي هر تزريق بايد از سرنگهاي استريل شده استـفاده نمود. اشخاصي كه همچنان به استفاده اشتراكي از سرنگ مبـادرت مـي ورزند، بـايد از جـزئيات كامل نحوه ضدعفوني نمودن وسايل خود آگاهي يابند.

ويروس HIV بطور مؤثر از طريق شستشوي مناسب وسايل استعمال مواد بـا آب تميز از بين مي رود. بعد از آب كشيدن، آن را حداقل به مدت يك دقيقه در يك مـايع ضـد عفوني كننده قوي بـايد خيـسانـد يا شستشو داد. در برخي كشورها محل هايي وجود دارد كه در معتادان تزريقي مي تـوانند سوزن هاي مستعمل و آلوده خود را با سوزنهاي استريل تعويض كنند. مطالعات نشان داده كه برنامه هاي تعويض سوزن انتقال بيماري را در بين معتادان تزريقي كاهش داده و يك ايده مفـيـد بـراي هـر بـرنامـه فـراگير پيـشگيري از ايـدز است. اگرچـه، بــرخــي نـقـادان بيم دارند كه چنين برنامه ها معتادان تزريقي را از يافتن راههاي درمان بازداشته و مــمكن است بــر استـفاده از مــواد مــخدر صحه بگذارد. هيچ مـدركي ايـن ادعـاهـا را تـصديــق نمي كند. با حمايتهاي شديد انجنهاي علمي، مذاكره درباره برنامه تعويض سوزن ظاهرا بيشتر جنبه سياسي پـيـدا كرده تا جـنـبـه سلامـتـي همگاني. 

پيشگيري از HIV و بارداري

هيچ كدام از برنامه هاي  پيشگيري از HIV به اندازه برنامه هاي پيشگيري در زنان باردار موفق نبوده است. 90 درصد از مـوارد بـيـماري ايـدز در كـودكان بـدليل انتقال آن از طريق مـادر-فـرزنـدي روي ميـدهد. در آمريكا سالانه 7000 كودك از طريق مادران مبـتـلا بـه HIV متولد ميشوند،ولي تعداد نادري از اين كودكان حامل ويروس ايدز نيستند. در كشورهاي در حـال تـوسـعـه ايـن تــعداد بسيار بسيار بيشتر است. در خلال بارداري يـا زايـمـان اگـر درمانهاي مناسبي صورت نگيرد، ويروس HIV ميتواند در بيش از يـك سـوم موارد از مـادر به فرزند انتقال يابد. در سالهاي اخـير معالجات دارويـي در خصـوص مبــارزه با HIV موارد ميزان انتقال بيماري را كاهش داده اند. يك داروي خاص بنام  AZT يا zidovudine، وقتي هم به مادر باردار و هم به كـودك تـازه بـدنيا آمده داده ميشود، ميتواند به ميزان 8 درصد انتقال بيماري را كاهش دهد. داروهاي ديگر HIV نـيـز مـمـكن اسـت مـؤثر باشند ولي در اين خصوص مطالعات كافي صورت نگرفته است.

زناني كه در سنين بچه آوري قرار دارنـد بـايد تـست HIV را حتما انجام داده و از مشاوره صحيح در اين زمينه برخوردار گردند. زنــاني كه مبتلا به HIV هستند بايد اطلاعات كافي در مــورد جـلوگيــري از بــارداري، خطر انــتقـال ويــروس HIV از مادر به فرزند، و بكارگيري داروهـــاي ضـد ايدز جهت كاستن احتمال انتقال از پزشك خود كسب نمايند. همـچنـيـن بـراي زنـان مـبــتلا به HIV بخصوص كساني كه شوهرشان HIV - منـفـي هسـتـنـد لازم است تا مشاوره اي صحـيـح در مـورد رفـتـارهاي جنــسي ايـمن دريافت كنند، و اگر قصد بارداري دارند، جايگزينهاي آميزش محافظت نشده را بياموزند.

در كشورهايي كه داروهاي ضد ايدز ازقبيل AZT بسادگي در دسترس است برنامه هاي پيشگيري در زنان باردار در كاهش تعداد كودكان مبتلا به HIV كاملا موفــق بــوده اسـت. اين وضعيت در كشـورهاي درحال توسعه بسيار بـد مـي بـاشد چـرا كـه فـقـدان مـنـابــع دستـيابي بـه داروهـاي ضد ايدز را محدود كرده و امكان انجام تستهاي مربــوط به HIV را كاهش داده است.

پيشگيري از HIV بعد از در معرض قرار گرفتن

تا قبل از اين، مردم بعد از دچار شدن به HIV، مثلا بدليل پارگي كاندوم و يــا استفاده از سرنگهاي آلوده، انگيزه كمي براي يافتن مراقبتهاي پزشكـي داشـتـنـد. مطالـعات نشان داده اند كه استفاده از AZT بلافاصله بعد از استفاده از سرنگ آلوده، مي تـواند تا ميزان 80 درصد احتمال ابتلا به HIV را كاهش دهد. پيشگيري پس از پيدايش (PEP) مسـتـلزم استفاده از داروهاي ضد HIV بلافاصله بعد از در معرض ويروس قرار گرفتن مي بـاشد. اگر اين روش براي معتادان تزريقي مفيد بوده باشد، منطقي بنظر مي رسد كه براي افرادي كه از طريق تماس جنسي در معرض ابتلا قرار دارند نيز مفيد واقع گردد.

نظريه اصلي در مورد PEP بعنوان يـك راهبرد پيشگيري كننده از HIV اين است كه مصرف داروهاي ضد ايدز بعد از اينكه فرد در معرض HIV قرار ميگيرد، ممكن است بتواند از طريق متوقف نمودن تكثير عفونت و يا تقــويت سيستم ايمني بدن براي از بين بردن ويروس از ابتلا به بيماري جلوگيري نمايد.

تا به امـروز مـدرك آشـكاري كه PEP را بعد از رفتارهاي پر خطر جنسي مؤثر بداند، وجـود نـداشـتـه و بـراي PEP فعـلا رهنمودهاي ملي و يا موافقت نامه اي در اين شرايـط تـهـيـه نشده است. با اينحال در بسياري از كشورها پـزشــكان و متخصصان باليني PEP را بعد از رفتارهاي پرخطر جنسي به افراد پيشنهاد مي كنند.

اغلب مردم ( و بسياري متخصصان باليني ) تا بحـال چـيـزي در مــورد PEP به گوششان نخورده است. براي پياده سازي راهبردهاي فراگير پيـشگيـري از HIV،  بـالابـردن سـطــح آگاهي جامعه ضروري است. ببينيد آيا PEP در محل زندگي شما ارائه مي شــود. مـردم بايد بدانند كه PEP يك خط مشي اوليه براي پيشگيري از HIV نمي بـاشد. اســتفــاده از كاندوم، اعمال جنسي ايمن و پرهيز از رفتارهاي پـرخــطر ديـگر، "استانداردهاي طلايي" راهبردهاي پيشگيري از ايدز محسوب مي شـوند. با اين حال در صورتيكه متدهاي اوليه پيشگيري دچار نقصان شد، مي توان از PEP براي كاهش احتمال ابتلا به بيماري در فرد استفاده نمود.  مـيزان تـاثير پـذيـري PEP در كـاهـش خـطر ابـتـلا بعد از رفتارهاي پر خطر جنسي كماكان ناشناخته مانده است.

اگر چه رهنمودهاي پذيرفته شده جهـانـي بـراي PEP وجـود ندارد، اين متد براي كساني كه داراي تماسهاي جنسي محافظت نشده مقعـدي، مـهـبلي و يـا دهـاني بـا انـزال فرد مبتلا به HIV يا محتمل به آن (مانند معتادان تزريقي) بوده اند، توصيه ميـگردد. PEP بايد حـداكثر سه روز (72 ساعت) بعد از در مـعرض قـرار گـرفتن شروع شود. PEP براي افرادي كـه از طـريق اعـمال جـنسي ايـزوله در مـعرض ويـروس HIV قـرار گرفته، يـا در آيـنده قصد انجام رفتارهاي ايمن تر را دارند، بسيار مناسب مي بـاشد، امـا رهـنمودهـاي سـريـع و قطعي براي زمان بكارگيري PEP تحت اين شرايط وجود ندارد.

نتيجه

بـا نـبـودن واكسـن و درمان قطعي تلاش ما براي غلبه بر بيماري مسـري HIV بـايـد روي پيشگيري از آن تمركز يابد. چـه اعـمـال جـنـسي بـاشـد، چـه مـصـرف مـواد مخـدر و چه  رفتارهاي ديگري كه فرد را در معرض خطر ابتلا قرار دهد، لازم اسـت مـردم از آموزشها و مهارتهاي صحيح براي محافظت از خودشان بهره مند گردند.